• پیشگفتار
شاخه های مختلف مهندسی، فیزیك، شیمی ، علوم زیستی در فرآیندی به نام نانوتكنولوژی گرد هم آمده اند و فناوری توانمندی را ایجاد كرده اند كه موجب ظهور عرصه های علمی جدیدی در حوزه های دفاعی، امنیت ملی، محیط زیست، انرژی الكترونیك، مواد، هوافضا، كامپیوتر، بیوتكنولوژی و كشاورزی شده اند و از طرفی دیگر موجب توسعه و بسط صنایع و ایجاد صنایع جدید شده اند.
این فناوری با ارائه راهكارهای جدید در حل مشكلات آتی بشریت، نقش بسیار مهمی را ایفا می¬کند. درخت نانوتكنولوژی نشان می دهد كه از بسیاری جهات باعث ایجاد فرصت¬های مناسبی در جامعه بین المللی خواهد شد و بسیاری از آمال و آرزوهای دست نیافتنی بشر را محقق خواهد کرد.
اگرچه این فناوری نوید زندگی بهتر و رفاه بیشتری را می دهد ولی كاربردهای نظامی متصور از آن روی دیگر سكه است كه به نظر
می رسد لبخند را بر لبان مشتاقان و خوشامدگویان این فناوری كم رنگ خواهد نمود. این فناوری به زودی سلاح¬های قدرتمند جدیدی را به بشریت عرضه می¬کند و قدرت، برد و دقت سلاح¬ها را به صورت معجزه گونه ای افزایش خواهد داد. در معادلات سیاسی بین المللی، میزان دسترسی و سطح دانش نانویی هر كشور به معیاری از توانمندی دفاعی آن تبدیل خواهد شد و در عرصه تجاری نیز در آتیه بسیار نزدیك، اكثر محصولات تجاری نشان نانو را یدك خواهند كشید.
با توجه به اهمیت این موضوع و تمهیداتی كه از این ناحیه متوجه كشور خواهد شد، معاونت پژوهش دانشگاه صنعتی قم تصمیم به انجام مطالعه اولیه در خصوص ترسیم وضعیت دانشگاه صنعتی قم در زمینه نانو گرفت كه نوشته ذیل نتیجه آن است.
• تعریف نانوتكنولوژی
با توجه به گستردگی نانوتكنولوژی و همپوشانی آن با شاخه های مختلف علوم و فنون، یك تعریف فراگیر و پذیرفته شده برای آن وجود ندارد. مجله نانوتكنولوژی، یكی از مدعیان منحصر به فرد در خصوص علوم مهندسی در مقیاس نانو، نانوتكنولوژی را چنین معرفی می كند: “نانوتكنولوژی، اجتماعی از فناوری ها و توانایی¬های تكنولوژیكی است كه امكان دستیابی بالا ـ پایین1 به ساختارها و اجزای مینیاتوری مطلوب را با استفاده از حذف انتخابی برخی قسمت های دیگر فراهم می آورد، یا فرایندی پایین بالا 2 است كه امكان ساخت یك ساختار دلخواه را، مولكول به مولكول و یا اتم به اتم به وجود می آورد“.
جامعه مهندسین نانوتكنولوژی آمریكا، در بیانی ساده نانوتكنولوژی را “طراحی و ساخت یك اثر هنری در گستره 100 تا 1/0 نانومتر
می دانند“.
با برداشت از نظر تاینگوشی 3 می توان این گونه بیان نمود كه نانوتكنولوژی امكان ساخت سیستم های مجتمع و بعضاً یكپارچه از مواد را فراهم می آورد كه برای انجام فعالیتی خاص به گونه ای طراحی می شوند كه در آنها پردازش، اندازه گیری و فرایندهای كنترل موقعیتی با دقتی كمتر از 100 نانومتر صورت می گیرد.
به نظر می¬رسد بهترین تعریف نانوتكنولوژی که جامعیت بیشتری دارد، عبارت است از مطالعه، توسعه، پردازش مواد، وسایل و سیستم هایی است كه ابعاد ساختاری آنها برای دسترسی به عملكردی مناسب لزوماً باید كمتر از 100 نانومتر باشد. این تعریف شامل فرایندهای ساخت نانویی طراحی ، بیشینه سازی اجزای نانویی، روش های اندازه گیری و ویژگی های آنها در مقیاس نانو به ویژه موارد ذیل است:
نانوماشینی 4 و تولید نانویی 5
فناوری ساخت قطعات میكروالكترونیكی
میكروسكوپ جاروبی 6
بسیاری از جنبه های فناوری های MOEMS و MEMS و میكروماشینی
نانو مواد
سیستم های بیوپزشكی و بیولوژیكی
نانو تكنولوژی شاخه های مختلف علوم مهندسی، فیزیك، شیمی و بیولوژی را كنار هم گرد آورده است و فرایندهای بی شماری را شامل می شود كه می¬توان به برداشت، كاشت، انتقال سطح، اتصال و همچنین شناسایی، تولید دستی و ماهرانه و مونتاژ اشاره نمود تا از رهگذر آن بتواند سیستم های بسیار پیچیده و هدفمند را در مقیاس نانو تولید و توسعه دهد. در برخی محافل عبارت نانو تکنولوژی معمولاً در تشریح پدیده ها در مقیاس اتمی به كار می رود. البته در این قبیل موارد شاید استفاده از نانو علم 7 در درك مبانی پدیده ها و فرایندها در مقیاس اتمی و مولكولی گویاتر باشد.
نانوتكنولوژی اجتماعی از قابلیت های علوم مهندسی، فیزیك، شیمی و بیولوژی برای دستیابی به سیستم های پیچیده تر در مقیاس نانو است. در حالیكه نانو علم با استفاده از دستگاه ها و تكنیك های بسیار پیشرفته مثل اشعه X ، میكروسكوپ الكترونی، دستگاه رشد MBE، اسیلوسكوپ های فوق سریع، آشكارسازهای با سرعت پاسخ دهی بالا، به تحقیق، تجزیه و تحلیل و یا حتی ساخت اجزاء در این مقیاس می پردازد.
شیمیدان ها در حیطه نانو به تحقیق در خصوص سنتز مولكول های بسیار بزرگ و پیچیده پرداخته اند و از این رهگذر توانسته اند خود را به مهندسی بیوتكنولوژی و بیوپزشكی نزدیك نمایند و حوزه های تحقیقاتی چند شاخه ایی كه مشخصه تحقیق در ابعاد نانو است را به وجود آورند.
در واقع می توان اینگونه تصور نمود كه نانوعلم، به تحقیق در خصوص پدیده ها در ابعاد اتمی و مولكولی می¬پردازد ولی هدف نهایی آن رسیدن به نانوفناوری و تولید محصولات نانویی است. برای مثال تحقیقات نانویی در حوزه شیمی مولكولی (شیمی مواد نانوساختاری) و فیزیك میكروسكوپیك (چاه های كوانتمی8 ، سیم های كوانتمی9 و نقاط كوانتمی10) می تواند منجر به تولید كامپیوترهای كوانتمی فوق سریع و با انرژی كم شود.
بنابراین نانوتكنولوژی و نانوعلم در اوایل تحقیقات در یك شاخه با یكدیگر از لحاظ مفهوم بسیار نزدیك می شوند ولی در مفاهیم تولید از یكدیگر فاصله می گیرند.
• كاربردهای نانوتكنولوژی
نانوتكنولوژی گروهی از تكنولوژی¬های خاص را در بر می گیرد كه در روند توسعه و تكامل بسیاری از صنایع مؤُثر بوده و پیشرفت های قابل توجهی را در استاندارد کردن زندگی انسان به وجود آورده است. درجدول(1) صنایع متاثر از نانوتکنولوژی آورده شده است. درخت نانوتكنولوژی كه منشأ آن در فناوری های میكرو و نانویی به همراه نانوعلم است، نشان می دهد كه از بسیاری جهات می تواند فرصت های مناسبی در تجارت بیم المللی ایجاد کند. به طورکلی اهداف اصلی حوزه میكرو و نانو عبارتند از:
- تولیدات جدیدی كه می تواند فقط در یك مقیاس كوچك و یا با دقت خیلی بالا كار كنند
- تولید سیستم های با عملكرد مطلوب تر
- مینیاتوری شدن، تحریك، كوچكتر، سریعتر و ارزانتر
- كاهش هزینه
- تولید به صورت Batch
- بهبود سیستم های متعارف
جدول(1): صنایع متأثر از نانوتکنولوژی
1- مواد شیمیایی و مواد جدید
2- صنایع فضایی و دفاعی
3- صنعت خودرو
4- صنعت مخابرات و فناوری اطلاعات
5- تولید و انتقال انرژی
6- فناوری زیستی 7- كشاورزی
8- صنایع غذایی
9- نساجی
10- صنایع ساختمانی
11- صنایع نظامی (تمامی رده ها)
به منظور نیل به درک صحیح از كاربردهای نانوتكنولوژی، محورهای كاربردی آن بر اساس دو دیدگاه فناوری¬های کلیدی و صنایع و ابزار دسته¬بندی می¬شود. در دیدگاه فناوری¬های کلیدی كاربردهایی كه از نظر دانش فنی، فرایند تولید، مواد و تجهیزات لازم نزدیك و مشابه اند، كنار هم قرار می¬گیرند و در دیدگاه دوم، دسته بندی بر اساس صنایع خواهد بود. در جدول (2)، محورهای کاربردی بر پایه دیدگاه فناوری-های کلیدی و در جدول(3)، بر پایه دیدگاه صنایع و ابزار نشان شده است.
جدول(2): محورهای كاربردی بر اساس فناوری های كلیدی
ردیف شرح
1 مواد نانوساختار
• مواد نانوكریستال
• نانو ذرات
• كامپوزیت ها
• كاتالیست ها
2 مواد دارای نانوحفره
• نانوكیرل ها
• نانو فیبرها
• نانو لوله ها
• نانو سیم ها
• فولرین ها
• نقاط كوانتمی
سیستم های مبتنی بر افزاره های نانومتری
• الكترونیك مولكولی
• سیستم های نانوالكترومكانیكی
• سیستم های نانوسیالاتی
تكنیك های كلیدی تولید
• تكنیك های تولید بالا به پایین
• لیتوگرافی
• سونش
• نانوایمپرنیت
• تكنیك های تولید پایین به بالا
• خودآرایی
• Sol-Gel
• لایه نشانی
جدول(3): محورهای كاربردی بر اساس صنایع و بازار
ردیف شرح
1 مواد شیمیایی و مواد جدید مواد
• كاتالیست ها
• فیلترها
• كامپوزیت
• رنگ ها و پوشش های سطحی
• صیقل دهنده ها
• غلتك ها
2 صنایع فضایی و دفاعی
• مواد ساختمانی (سازه های مقاوم)
• پوشش ها (ضد بازتابش ها، ضد رادارها، عایق های صوتی، عایق های حرارتی، استتار)
• سوخت (سوخت های جدید برای افزایش برد موشك ها)
• سیستم های الكترونیكی و الكترومكانیكی
• سنسورها
3 صنایع خودروسازی
• مواد ساختمانی و پوشش های سطحی
• حسگرها
• نمایشگرها
• سوخت
• باتری های بادوام تر
• لاستیك های مقاوم تر
4 صنعت مخابرات و فناوری اطلاعات
• پردازنده ها
• حافظه ها
• نمایشگرها
• حسگرها
• شیمیایی
• زیستی
• مغناطیسی
• گرمایی
• نوری
• مكانیكی
• امواج رادیویی
• پردازنده های كوانتومی
• ارتباطات بی سیم
• سوئیچ ها و مخابرات نوری
جدول(3): محورهای كاربردی بر اساس صنایع و بازار(ادامه)
ردیف شرح
5 تولید و انتقال انرژی
• پیل سوختی
• باطری های خورشیدی
• انتقال انرژی
• روشنایی
• ذخیره انرژی
6 فناوری زیستی
• تشخیص بیماری ها
• دارورسانی
• داروهای جدید
• اعضاء مصنوعی
• لوازم بهداشتی و آرایشی
• سرمایه گذاری در حوزه نانو
امروزه اكثر كشورهای پیشرفته و صاحب فناوری نانو به صورت هدفمند و با ایجاد ساختارهای مدیریتی مناسب، برای توسعه و تكامل فناوری نانو و باز كردن دریچه های نو، سرمایه گذاری های مناسبی را انجام داده اند.
كشورهای در حال توسعه نیز به منظور دستیابی به این فناوری و استفاده مناسب از توانمندی های آن در جهت اهداف ملی خود، ضمن تدوین برنامه های استراتژیك با رویكرد ملی، بودجه های تحقیقاتی مناسبی را به این فناوری اختصاص داده اند.
به نظر می رسد جنب و جوشی خاص در جهان حاكم شده است و بشریت مشتاقانه برای زندگی در كنار اتمها و مولكولها خود را آماده می كند و برای رسیدن به این خواسته خود و گشودن عصری جدید با عنوان عصر نانویی، حاضر است هزینه های سنگین آن را با كمال میل و رغبت، سخاوتمندانه بپردازد. در جدول (4)، میزان سرمایه گذاری کشورهای مختلف در بخش نانو نشان داده شده است.
جدول(4): میزان سرمایه گذاری کشورهای مختلف در نانوتکنولوژی
سال
كشور سرمایه گذاری
آمریكا سال 1997: 120 میلیون دلار سال 2001: 463 میلیون دلار
سال 2003: 604 میلیون دلار سال 2003: 710 میلیون دلار
ژاپن سال 1997: 120 میلیون دلار
سال 2001: 430 میلیون دلار
سال 2003: 1000 میلیون دلار
كره جنوبی با معرفی 5 زمینه فناوری به عنوان اولویت، برای آنها تا سال 2005، 8 میلیارد دلار بودجه اختصاص داده است.
كانادا طی یك برنامه 5 ساله ، 120 میلیون دلار
• كاربردهای دفاعی متصور برای نانو
بدیهی است هر فناوری كه بتواند ضمن كوچك سازی ابعاد (قطعات، سیستم ها و زیرسیستم)، قابلیت و اطمینان پذیری آنها را افزایش دهد، در صنعت دفاعی بسیار ارزشمند خواهد بود. امروزه تلفیق فناوری نانو، فناوری اطلاعات و بیوتكنولوژی موجب برهم خوردن معادلات نظامی، دفاعی و سیاسی كشورها شده است و نسخه جدیدی برای آینده جهان بوجود آمده است. به نظر می رسد آینده در اختیار كسانی خواهد بود كه كنترل بیشتری بر روی اتم ها و مولكول ها داشته باشند و برای دستیابی به آن بهای مناسبی بپردازند. در جدول(5)، جهت گیری تحقیقات نانو در بخش دفاعی آورده شده است.
چدول(5): جهت گیری تحقیقات نانو در بخش دفاعی
• هر چه بیشتر اتوماتیك كردن ادوات جنگی
• تحول در C4I با اتصال زنجیری داده ها و پیش بینی تهدید و آمادگی
• آشكارسازی سریع حملات شیمیایی / بیولوژیكی / هسته ای
• افزایش كارایی سیستم های هوافضا با كاهش حجم، وزن و افزایش قابلیت ها
• كاهش وزن تجهیزات سربازان همراه با افزایش قابلیت های سلاح های آنها
• دستیابی به انرژی های نو و مواد انرژی زا
• طراحی ماهواره های جاسوسی كوچك و بسیار پیشرفته
• افزایش برد و دقت سلاح ها
• اهمیت تدوین استراتژی
تبلیغات شدید در خصوص فناوری نانو و پتانسیل بالای آن در تولید محصولات جدید و بهبود كیفی و كمی محصولات قبل، این فناوری را به موضوع بسیار داغ و مهیج محافل دانشگاهی، تحقیقاتی، پژوهشی و برنامه ریزی كشوری تبدیل كرده است. به نظر می رسد بررسی بازار و در نظر گرفتن یك سری ملاحظات واقع بینانه در مورد توانایی و قابلیت های این فناوری، هیجانات و تبلیغات مربوط به آن را به حد متعالی سوق می دهد.
اولین سؤالی كه برای هر محققی مطرح می شود این است كه چرا باید برای حل مشكلات تكنولوژیكی خود به این فن روی بیاوریم و اصولاً چرا باید در این عرصه سرمایه گذاری نماییم. برای برخی از كاربردها مثل استفاده از سنسورهای شتاب یا فشارسنج ها، پاسخ به این سؤال ساده است و در جواب باید گفت كه استفاده از فناوری نانو منافع اقتصادی زیادی را در بر خواهد داشت. اما برای طیف وسیعی از دیگر كاربردها جواب قطعی و روشنی برای این سؤال وجود ندارد، چرا كه پرداختن به آنها با استفاده از فناوری نانو نیازمند سرمایه گذاری زیاد و برنامه ریزی بسیار دقیقی است و از طرف دیگر ریسك بالایی دارد. در عمل فناوری نانو از دو نظر حائز اهمیت است:
1- خلق سیستم های جدید كه با فناوری های گذشته امكان ساخت آنها وجود نداشت و افزایش كارایی سیستم های متعارف
2- كاهش هزینه ها و قیمت و یا هر دو
برای مثال، در كاربردهای پزشكی به نوع آوری و خلاقیت اهمیت بیشتری داده می شود، ولی در صنایع خودروسازی اغلب به دنبال روش هایی برای كاهش هزینه ها می باشند.
باید توجه داشت که كه فناوری نانو یك فناوری تنها و مجرد نیست، بلكه شامل مجموعه ای از فناوری های گوناگون و بعضاً نامرتبط است كه فناوری نانو توانسته اجتماع آنها را به وجود آورد و از رهگذر آن سیستم های حساس، پیشرفته و ارزشمند را در شاخه های مختلف علوم و فنون تولید نماید. بنابراین برنامه ریزان ، محققان، صنعتگران و مدیران باید با قابلیت ها و محدودیت های این فناوری آشنا باشند و برای توسعه و تكامل آن، همه نقشی خاص را ایفا کنند.
اگر با دید منطقی به فناوری نانو نگاه كنیم، می بینیم كه مستقل از پتانسیل بسیار بالا و هیجان انگیز بودن آن، مسائل مربوط به گذر از تحقیقات به صنعت، یا به عبارتی دیگر بازار، آن را محدود می كند و در این میان موقعیت های اقتصادی نقش بسیار مهمی را ایفا می كنند. از یک سو، مصرف كننده به دنبال كالایی ارزان با كیفیت و بهره بالا و قابل اطمینان است، از سوی دیگر سازندگان نیز در پی كسب درآمد و عایدی بیشترند. فناوری نانو در برخی از شاخه ها مانند MEMS و NEMS قادر است هر دو طرف را راضی نگهدارد و كلید این مهم در تولید انبوه است. به این معنی كه بتوان صدها یا هزارها قطعه مشابه را به صورت همزمان تولید كرد، در غیر این صورت هزینه های سرسام آور مربوط به خرید تجهیزات، تمام سود حاصل از این فناوری را خواهد بلعید. صرف نظر از قابلیت های یك فناوری، تولید در حجم پایین هزینه های بسیار زیادی به سیستم تحمیل خواهد كرد. این فرایند مشابه حالتی است كه چند دهه اخیر برای حافظه های كامپیوتر پیش آمد و تولید انبوه باعث شد هزینه تراشه های كامپیوتری مربوط به حافظه روز به روز كاهش یابد.
در مجموع این گونه می توان برآورد نمود كه فناوری نانو تحولات پرشتابی را در عرصه تحقیقات و تولید به بشریت دیكته نموده است. ساختار بین شاخه ای آن پارامترهای ریسك آفرین را افزایش داده و با توجه به جوانی و كاستی های آن در زمینه استانداردهای مورد نیاز، ضریب ریسك، در این شاخه را افزایش داده است. از طرفی دیگر بهشتی كه به بشریت قول آن را داده چنان جذاب و واقعی است كه چاره ای جز حركت به سمت آن، باقی نمی گذارد. با مراجعه به تعریف ریسک براساس رابطه ذیل:
احتمال ریسك × ضربه ریسك
مدیریت ریسك
درمی یابیم كه برای برآورد احتمال ریسك و ضربه آن راهی به جز شناخت هر چه واقعی تر از فناوری باقی نمی ماند و از طرف دیگر می بایستی توانمندی های مدیریتی خود را برای مواجه با پروژه های بین شاخه ای افزایش دهیم.
بنابراین برای مقابله با چنین وضعیتی ، همزمان به دو حركت اصولی نیازمندیم. ابتدا تشخیص عوامل حیاتی موفقیت (CSF) و سپس تدوین راه كارهایی كه توان برخورد با عوامل تهدید، صنعت و بهره گیری از فرصت ها و قوت را در چنین فضایی میسر می كند. كه همه اینها در قالب مدیریت یا تصمیم گیری استراتژیك تجلی می یابد. دانشگاه صنعتی قم برای بهره جستن از فرصت ها و پرهیز از اثرات ناشی از تهدیدها باید در صدد تدوین استراتژی مناسب و سازگار با واقعیت ها و توانمندی های فعلی و آتی دانشگاه برآید. پیش نویس سند راهبردی نانوتكنولوژی دانشگاه صنعتی قم، به شرح ذیل است.
مأموریت دانشگاه صنعتی قم در حوزه نانو
فلسفه وجودی دانشگاه صنعتی قم، پشتیبانی علمی، تحقیقاتی بخش صنعت كشور خصوصا استان در فناوریهای نو است. بنابراین، دانشگاه باید صورت گسترده، مستمر و هدفمند در حوزه نانو وظیفه خود را در قبال پشتیبانی از صنعت استان انجام دهد. در این راستا مأموریتی كه دانشگاه در حوزه نانوتكنولوژی می تواند برای خود در نظر بگیرد تابعی از نگرش و دیدگاه مسئولان دانشگاه و عوامل تأثیرگذار خارجی و داخلی در خصوص نانو است كه اهداف عمده دانشگاه را در این حوزه مشخص می كند.
برای دستیابی به یك استراتژی مناسب در خصوص نانوفناوری در دانشگاه صنعتی قم باید بر سر مأموریت دانشگاه در حوزه نانوتكنولوژی بین مسئولان ذی ربط توافق حاصل شود و مأموریت های دانشگاه در حوزه نانو با توجه به توانمندی های موجود و آتیه نگری به صورت شفاف ابلاغ شود.
این مأموریت ها باید به اندازه ای محدود باشد كه برخی از فعالیت هایی كه در حیطه ساختاری دانشگاه نمی گنجد یا دانشگاه توانایی اجرای آن را ندارد حذف شود و از طرفی دیگر به اندازه ای وسیع باشد كه بسیاری از نیازهای بخش دفاعی را در بر گیرد و در ضمن اجازه رشد خلاقیت و نوآوری كه لازمه فعالیت در حوزه نانوست را بدهد.
به نظر می رسد كه مهم ترین مأموریتی كه دانشگاه در حوزه نانو می تواند برای خود در نظر بگیرد عبارت است از “ تلاش در جهت هر چه بیشتر بهره مند نمودن صنعت استان از فناوری نانو در جهت توسعه صنعتی استان است “.
این مأموریت در راستای مأموریت اصلی دانشگاه در خصوص تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز است و هدف اصلی تبدیل علم به ثروت در این حوزه است.
اهداف دانشگاه صنعتی قم در حوزه نانوتكنولوژی
تنوع رو به گسترش شاخه های فناوری نانو و وجود مجتمع های دانشگاهی با پتانسیل های علمی، تحقیقاتی و آزمایشگاهی پیشرفته، به دانشگاه صنعتی قم اجازه می دهد كه اهداف متنوعی را در حوزه نانوتكنولوژی دنبال كند. با توجه به مأموریتهای پیشنهادی، اهداف ده گانه ذیل پیشنهاد می شود:
1- ارزیابی دقیق فناوری نانو (خط پایه كجاست و فعلاً ما در كجا هستیم)
2- ترسیم خط سیر واقعی تكنولوژی های نانویی در حوزه های مختلف به منظور شناسایی شاخه هایی از این فناوری كه قابلیت رشد و شكوفایی در استان قم دارد
3- ارزیابی دقیق ظرفیت های موجود در دانشگاه در حوزه نانو
4- تأمین و توسعه نیروی انسانی متخصص مورد نیاز
5- ایجاد ساختارهای خاص جهت هدایت شكل گیری فرایند نانو در دانشگاه (كمیته نانو، انجمن نانو و ...)
6- سیاست گذاری، برنامه ریزی و هماهنگی فعالیت های نانویی در استان قم
7- مشخص نمودن اولویت های تحقیقاتی و پژوهشی نانویی دانشگاه
8- افزایش سطح آگاهی های عمومی نانویی در سطح استان خصوصا صنایع استان
9- استفاده از همكاری بخش های دفاعی در حوزه نانو
10- ارائه مشاوره علمی، تخصصی به صنایع دفاعی در حوزه های نانو
در رسیدن به اهداف ده¬گانه ، مجموعه ای از فرصت ها، تهدیدات، ضعفها و قوت ها بدرستی تحلیل و ارزیابی شود تا از این رهگذر بتوان به یك استراتژی دقیق و قدرتمند با مقبولیت بیشتر دست یافت.
فرصت ها :
1- وجود عزم ملی در توسعه فناوری های نانو
2- آشنایی مسئولین كشور با اهمیت نانوتكنولوژی
3- انجام برنامه های تدوین استراتژی در دفتر همكاری ریاست جمهوری، وزارت نیرو، وزارت جهاد، مؤسسه، سازمان گسترش و غیره
4- امكان استفاده از نتایج پروژه های انجام گرفته در داخل
5- انگیزه ها و تمایلات قوی محققین كشور در خصوص تحقیقات نانویی و امكان بهره گیری از آنها
6- گستردگی و تنوع شاخه های نانو و وجود زمینه های بكر
7- وجود منابع اطلاعاتی مناسب و امكان بهره گیری از آنها با استفاده از شبكه اینترنت
8- امكان تبادل علمی و فناوری با برخی از كشورها در بعضی از زمینه های نانو
9- امكان صدور دانش نانویی به برخی از كشورها نظیر سوریه، لیبی و ...
10- امكان استفاده از متخصصان ایرانی مقیم خارج از كشور (بانك اطلاعاتی موجود است)
11- وجود كاربری های نظامی فراوان برای محصولات نانو در كشور و منطقه
12- امكان مطرح شدن در سطح منطقه در شاخه نانو
13- نیازمندی های صنایع دفاعی به تحقیقات و محصولات نانویی
14- امكان استفاده از فارغ التحصیلان در شاخه نانو به عنوان سرباز
تهدیدات:
1- نیاز به سرمایه گذاری كلان توسط وزارت علوم و استان
2- نیاز به مدیریت قوی در تمامی ابعاد (برنامه ریزی استراتژیك، مدیریت ریسك، مدیریت پروژه و ...) در سطح كلان
3- ریسك پذیری تحقیقات در بسیاری از شاخه های نانو
4- زمان بری تولید محصول از تحقیق در نانوتكنولوژی
5- تغییر گرایش های مدیریتی در پشتیبانی برنامه های نانویی در درازمدت
6- خروج مغزهای نانویی از استان و بعضا از كشور
7- وجود تحریم های خارجی در خصوص همكاری های بین المللی و انتقال تكنولوژی نانویی
8- تسامح و تساهل در پشتیبانی مناسب از فناوری های نانویی در سطح وزارت و استان
نقاط قوت :
1- نظر خاص ریاست محترم دانشگاه به نانو
2- توجه خاص معاون علمی نهاد ریاست جمهوری به تحقیق و توسعه نانو
3- وجود امكانات آزمایشگاهی و تجهیزات پیشرفته در كشوركه می تواننددر نانو استفاده شوند
4- امكان انجام تحقیقات مشترك با صنایع و مراكز تحقیقاتی دفاعی و غیردفاعی
5- امكان عقد تفاهم نامه های همكاری بین دانشگاه و برخی از مراكز تحقیقاتی و صنایع كشور
6- وجود محققین علاقمند و با انگیزه در شاخه نانو در دانشگاه
7- توانمندی دانشگاه در مدیریت فرایندهای نانویی
8- علاقمندی محققین دانشگاه به فعالیت در حوزه نانو
9- وجود سایت و كتابخانه معتبر در كشور
ضعف
- تازه تاسیس بودن دانشگاه
- كمبود نیروی متخصص در شاخه های مختلف نانو در دانشگاه
- عدم وجود یك نهاد هدایتی و حمایتی در حوزه نانو در استان
- نیاز به تجهیزات بسیار گران قیمت خارجی
- عدم مشخص بودن برنامه صنعت استان در حوزه نانو
- عدم امكان پشتیبانی مالی مناسب توسط دانشگاه در حوزه نانو
- ضعف همكاری های گروهی بین دانشگاه های استان
استراتژی های دانشگاه در حوزه نانوتكنولوژی :
با در نظر گرفتن فرصت ها، تهدیدات، نقاط ضعف و قوت، و با استفاده از مدل SWOT ، استراتژی های مختلف به شرح ذیل استخراج و پیشنهاد می شود.
استراتژی های S-O
- جذب و تربیت نیروی انسانی متخصص با استفاده از توانمندی های دانشگاه های داخلی و خارجی
- انجام تحقیقات مشترك با كشورهای صاحب تكنولوژی
- جذب نیروی متخصص از میان فارغ التحصیلان ایرانی خارج از كشور
- اولویت بندی تحقیقات دانشگاه بر اساس نیازهای نانویی صنعت استان
استراتژی W-O
- تربیت نیروی متخصص با بهره گیری از متخصصان داخلی و خارجی
- تدوین استراتژی نانویی مجتمع ها با استفاده از تجربیات تدوین استراتژی در داخل و خارج
- صدور دانش نانویی به برخی از كشورها به عنوان منبع درآمد
استراتژی S-T
- قرار دادن نانو در رئوس برنامه های اصلی دانشگاه ها
- مشخص نمودن شاخه های تحقیقاتی سریع المحصول در حوزه نانو برای مجتمع ها
- پیش بینی بودجه های لازم جهت حمایت از فعالیت های نانویی مجتمع ها
- تسهیل ارتباط و همكاری های علمی و پژوهشی با مراكز تحقیقاتی و صنایع كشور
- تسهیل در ارتباطات و همكاری های علمی و پژوهشی بین المللی
استراتژی N-T
- شناساندن قابلیت های نانو در افزایش توان تبدیل علم به ثروت
- شناساندن قابلیت های نانو در افزایش كارایی محصولات صنعت استان
- شناساندن حوزه های مهم نانو علم به محققین و صنعت گران استان
اولویت بندی استراتژی های انتخابی سازگار با اهداف
استراتژی های متخذ از مدل SWOT ، پس از اولویت¬بندی به چهار بخش ذیل تقسیم می¬شوند.
1- سیاستگذاری و برنامه ریزی كلان
1-1- تدوین استراتژی های دانشكده ها و هماهنگی آنها در سطح دانشگاه
1-2- پیگیری جذب بودجه مناسب جهت حمایت از فعالیت های نانویی دانشگاه
1-3- تبدیل تجهیزات با دقت كمتر از نانو با تجهیزات با دقت نانویی
2- استراتژی های ترویجی
2-1- شناساندن قابلیت های نانو در افزایش توان صنعت استان در تولید ثروت و اشتغال زایی
2-2- شناساندن حوزه های مهم نانو علم به محققین و صنعت گران استان
2-3- شناساندن قابلیت های نانو در افزایش كارایی محصولات استان
3- تأمین و توسعه نیروهای انسانی متخصص
3-1- جذب نیروهای متخصص
3-2- تربیت نیروی انسانی با امكانات داخلی و خارجی
4- اولویت بندی تحقیقات نانویی دانشگاه
4-1- اولویت بندی تحقیقات دانشگاه بر اساس نیازهای نانویی استان و كشور
4-2- انجام تحقیقات مشترك با كشورهای صاحب تكنولوژی
4-3- مشخص نمودن شاخه های تحقیقاتی سریع المحصول در حوزه نانو برای دانشگاه